Op een grijze herfstmiddag loop ik het gebouw van Kunst & Complex aan de Keileweg binnen. Op zoek naar nieuws. De ingang wordt min of meer versperd door een vreemd vehikel, waaraan een man zit te prutsen. Het is de kunstenaar Olaf Mooij. Ik herken hem direct en vraag wat hij daar uitspookt. “Dit is de koets”, zegt hij. “Mijn mobiele atelier waarmee ik uit de werkelijkheid kan vluchten. Ik noem het ook wel de vluchtwagen. De koets is ontstaan uit onvrede met de maatschappij.”

Ik zeg Olaf dat ik met zijn onvrede mee kan voelen en vertel dat ik een verhaal wil schrijven over Kunst & Complex. Olaf wijst me de weg door het donkere doolhof. Ik vraag naar het atelier van Eveline Visser. Gelukkig is ze er. Druk in gesprek met galeriehouder Cokkie Snoei over haar komende exposite. Ze stelt me voor aan twee andere kunstenaars, Alex en Ellemieke, die fanatiek met prachtig uitziende gipssculpturen in de weer zijn. “Vroeger was dit een lijm- en verpakkingsfabriek. Omdat we hier niet mogen wonen, zwerven we rond en slapen bij vrienden.” Even later heeft Eveline de tijd om mij bij te praten over het wel en wee rond Kunst & Complex. “Sinds jaar en dag werken hier vele autonome kunstenaars. Vanaf 2015 huren we van de gemeente. Het contract voor de ateliers geldt nog drie jaar.” Ze vertelt over haar project ‘De hemel en de hel van Dante’ in het museum Overloon bij Venray. Ik ben onder de indruk van het werk dat ik om me heen zie. Op 2 november 2022 meld ik mij op het kantoor van Atelier van Lieshout (AVL) om drie kunstenaars van Kunst & Complex te interviewen. Zij stellen zich voor. Joep van Lieshout (Jvl) en Eveline Visser (EV) ken ik al, Marianne nog niet. “Ik ben Marianne Fontein. (MF) Beeldhouwer. Sinds 1984 ben ik lid van Kunst & Complex. Eerst zaten we op de pier en sinds 1988 hier op de Keileweg. We zijn altijd onderdeel geweest van de Keiletafels waar over de toekomst van dit gebied werd overlegd. In 1988 ontvingen we van de gemeente 1 ton in guldens, die in drie jaar moest worden terugbetaald. In het begin voelde ik me soms meer een bouwvakker. We hebben hier elektra en waterleidingen aangelegd, muren gebouwd. En de buitenkant en het dak zijn in 2015 gerenoveerd.”

Wat is Kunst &Complex?

EV: “Kunst & Complex is met name een atelier voor de autonome kunstenaar.” Waar komt die naam vandaan? JvL: “In het verleden hadden de kunstenaars een pand gekraakt op de Slaak en daar komt die naam vandaan. Kunst en het indertijd gekraakte complex, maar vermoedelijk sloeg het woord complex ook op dat het om iets moeilijks ging.

Om hoeveel kunstenaars gaat het hier?

EV: “Dat wisselt nogal. Gemiddeld rond de 25 en drie personen via de gastateliers.” MF: “Hier kon maximaal zes maanden een gast komen werken, bij voorkeur vanuit het buitenland. Dat liep vrij goed. Van 1988 tot 2014 heeft dat bestaan. In die periode zijn hier vanuit de hele wereld bijna 200 kunstenaars geweest. Daar zaten ook Nederlanders bij die tijdelijk een grote ruimte zochten om een bepaald project te kunnen doen. Dat was dan voor de Prix de Rome. De gastateliers leidden ook tot een uitwisseling met Canadese kunstenaars. En velen zijn ook in Rotterdam blijven hangen. Pas was het hier ook druk bij het atelierweekend. Dan komen mensen kijken, kletsen en ook kunst kopen.”

Maar Kunst & Complex is dus vooral een plek waar kunstenaars wonen en werken?

EV: “Wonen niet.” Maar dat was toch wel zo? EV: “Ja, er zijn hier ook kinderen geboren.” MF: “Wonen mocht eigenlijk nooit, maar het werd oogluikend toegestaan.” JvL: “Zo’n jaar of tien geleden waren er in Maastricht balkons naar beneden gevallen en hier hadden ook allerlei mensen eigen balkons aan de muur gehangen en toen kwam er een brief dat er hier absoluut niet gewoond mocht worden en toen zijn de kunstenaars die hier woonden in de stad gaan wonen. Het pand is inmiddels aan projectontwikkelaars verkocht. Het probleem is tegelijkertijd dat er in Rotterdam te weinig betaalbare ateliers zijn.”

Wie zijn de Mannen van Schuim?

MF: “Dat zijn de net genoemde projectontwikkelaars, samen met Social Capital en Miss Clark. Allemaal uit Den Haag.” Als ik hierover bij anderen informatie probeer in te winnen, dan zegt men dat er een prijsvraag voor dit pand was uitgeschreven, die die Schuimmannen gewonnen hebben en dat de kunstenaars daar gewoon kunnen blijven zitten. MF: “Zolang de huur nog geldig is, tot eind 2025, zo lang kunnen we blijven zitten. De vraag is of het huurcontract daarna verlengd wordt? Maar volgens mij hebben ze zelf nog altijd geen invulling voor het pand.”

Dat kan dan dus ook betekenen dat jullie hier nog langer kunnen blijven zitten.

JvL: “Dat zou kunnen.” Wat is het plan van de projectontwikkelaar? JvL: “Hij wil daar een Happy Tosti maken. En een hotel.” Ik begrijp dat jullie ook een plan voor het pand hebben ingediend. JvL: “Ja. Kunst & Complex had ook zelf een plan voor deze locatie ingediend, waarbij een vermogend persoon het deel waar de kunstenaars zitten zou kopen. Hierdoor zouden de kunstenaars op die plek tot in de eeuwigheid voor lage prijzen kunnen blijven. En het andere deel zou commercieel ontwikkeld worden met dingen waar een gezond businessplan voor was. En daarmee onderscheidde ons plan zich van alle andere plannen. We hebben ook het hoogste bod uitgebracht.

De Haagse ontwikkelaars hadden een sprankelend plan neergelegd met een heel sociaal concept met werk voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt, terwijl wij ons geconcentreerd hadden op een meer praktische benadering in termen van haalbaarheid.” Heeft de gemeente iets gezegd over wat al die plannen voor jullie en jullie ateliers betekenen? “Letterlijk heeft de gemeente gezegd dat het de ontwikkelaar vrij staat om met de kunstenaars in onderhandeling te gaan over hun toekomst.”

Dan kan het in jullie belang zijn om de ontwikkelaar ertoe te verleiden om jullie daar te laten zitten.

MF: “We hebben ze uitgenodigd om ze via een videopresentatie te vertellen wie we zijn, wat we doen en hoe lang we al bestaan. Dat we hier niet alleen werken, maar ook de wereld over trekken, dat de wereld hier is geweest en dat we tentoonstellingen organiseren. Noem maar op.” Het blijft natuurlijk raar dat de gemeente Rotterdam niet meer doet voor de autonome kunstenaar. MF: “De gemeente zegt dat de SKAR, de Stichting Kunst Accommodatie Rotterdam, er voor die groep is. Maar daar profiteert maar een kleine groep van. Veel kunstenaars vallen buiten de boot.” EV: “De cultuur van Rotterdam is enorm verrijkt door heel veel kunstenaarsinitiatieven, maar blijkbaar is dat onvoldoende tot de gemeente doorgedrongen.” Ik begrijp niet waarom de gemeente steeds oude plekken waar veel gebeurt en mensen graag komen, zoals het Schieblock, De Fruitvis en Kunst & Complex, wil laten verdwijnen. JvL: “Ja. Mee eens. Wij hebben met Atelier van Lieshout een plan ontwikkeld voor dit gebied en daarin laten we de mooie stukken van de gebouwen staan, maar dat plan voorziet ook in de bouw van een stuk of dertig kunstenaarswoningen. Ik zelf houd echt van hoogbouw, verdichten, verdichten, verdichten, zodat je andere dingen kan laten bestaan. In een stad als Rotterdam moeten natuurlijk wel meer woningen komen. Dus bouw daar waar het kan hoog en kwalitatief, zodat je dingen als Kunst & Complex en andere rafelranden kan laten bestaan.”

Jij zat eerst direct aan de Maas. Prachtig vond ik dat. Waarom ben je daar weggegaan?

JvL: “Omdat ik daar huurde en dit, het pand naast Kunst & Complex, kon kopen en ik over meer grond beschik. Bovendien was het geen optimaal gebouw.”

Wat ben je hier precies van plan?

“We hebben nu hier behalve een atelier, de Brutus en dat is een tentoonstellingsruimte voor hedendaagse kunst van ongeveer 6000 vierkante meter. Heel groot dus. Vanuit deze basis willen we een nieuw cultureel cluster gaan maken van tienduizend vierkante meter dat gefinancierd wordt uit de opbrengst van woningbouw van drie woontorens. Een soort perpetuum mobile.”

Leuk idee. Wat vindt de gemeente daarvan?

“Die vindt het fantastisch, maar ze hebben een probleem met geluidsoverlast uit de haven en ze vinden het plan te groot, te veel woningen.” Raar op een moment dat er zo’n groot woningentekort is. Hoe groot is de kans dat jouw plan ooit tot wasdom komt? “Honderd procent. (Gelach) Nee, ik ga er van uit dat het gaat lukken. Ze willen het ook wel graag. Het moet wel binnen twee jaar van start gaan.” MF: “De situatie is op dit moment nogal onoverzichtelijk. Overal worden plannen gemaakt en zijn huurders op zoek naar oplossingen. Ik weet niet goed wie wat nu doet?” EV: “Het is jammer dat we Kunst & Complex niet hebben kunnen kopen. Wij hebben in het verleden ook al moeite gedaan om erin te kunnen blijven zitten.” Joep, jouw positie is ook ingewikkeld. Enerzijds heb je belangen met de plannen van AVL en anderzijds word je als kunstenaar van Kunst & Complex aan de wolven overgeleverd. JvL: “Ja, dat zij twee losstaande dingen. Zo is het nu eenmaal.” MF: “Toen ze hier een tijd geleden met Stadshavens bezig waren, toen zijn ze eens gaan kijken wie hier allemaal zitten. Dat bleken veel mensen uit de creatieve sector te zijn. Door bij elkaar te zitten, trek je ook meer mensen. Dus als straks hier dat nieuwe museum van meneer Pijbes opengaat, dan kun je elkaar gaan versterken.”

EV: “Het is niet allemaal somber, want ik weet nog dat er in 2006 een bijeenkomst in de Pelgrimskerk was om over plannen in dit gebied te praten, zoals het parkje en het katoenveem, en die plannen zijn toen wel gerealiseerd. Het M4H gebied ontwikkelt zich hier toch wel. Alleen kan ik me niet goed voorstellen waarom mensen dan de dupe van zo’n ontwikkeling zouden moeten worden. Wij horen hier toch?”